"Przyszedł Chmielnicki z Tuhaj-bejem". Przed nami wielki, jubileuszowy Szturm Twierdzy Zamość

- Mamy nadzieję, że w tym roku w widowisku weźmie udział przynajmniej 200 rekonstruktorów, a może więcej – zapowiada Leszek Sobuś, prezes zamojskiej Fundacji „Bastion” oraz członek Zamojskiej Grupy Rekonstrukcji Historycznej Jana Sobiepana Zamoyskiego. - W programie imprezy m.in. bitwa dzienna i nocna oraz wjazd „Sobiepana” i Jeremiego Wiśniowieckiego na zamojski Rynek Wielki.

Jest co wspominać i o czym opowiadać...

To był trudny czas dla Zamościa. Ochoty do stawienia czoła najeźdźcom jednak załodze nie brakowało. Do obrony twierdzy stawili się także zgromadzeni w mieście uchodźcy z okolicznych majątków oraz z ogarniętego wojenną pożogą Wołynia i Podola (była to głównie szlachta), ok. 1000 mieszczan, a nawet studenci zamojskiej Akademii. W sumie załoga fortecy składała się z ok. 4500 osób. Obrońcy dysponowali m.in. 65 działami i moździerzami. Ich przeciwnicy byli jednak wielokrotnie silniejsi.

Zagrożenie było ogromne. Po marszu spod Lwowa osławione już wieloma zwycięstwami oddziały Chmielnickiego dotarły do Tomaszowa. Część mieszkańców miasta schroniła się w okolicznych lasach. Ich obawy okazały się słuszne. Tatarzy spalili wiele zabudowań (140 domów) i zniszczyli miejskie umocnienia obronne. Zrabowali też dobytek mieszkańców.

6 listopada 1648 r. z murów zamojskiej twierdzy ujrzano pierwsze wrogie oddziały. Poprzedzały je dymy i łuny pożarów. Płonęły okoliczne wioski, a potem przedmieścia. Obrońcy patrzyli na to ludzkie mrowie z trwogą.

„Przyszedł Chmielnicki z Tuhaj-bejem zrazu z kilkunastoma tysiącami komunika (była to tylko jazda, bez wozu, taboru i armat) pod Zamość i stanął w Łabuńkach zaraz za przedmieściem zamojskim — pisał m.in. Jerzy Szornel, zamojski podskarbi. „Którego też dnia i my przedmieścia wszystkie dopaliliśmy, począwszy na trzy dni przedtem palić”.

Pierwsze przybyły pod Zamość oddziały jazdy, a następnie długie szeregi piechoty kozackiej, chłopskich powstańców (tzw. czerni) oraz działa. W sumie pod Zamość ściągnęła armia składająca się z kilkudziesięciu tysięcy groźnych wojowników. Niektóre źródła podają, że było ich ponad 100 tysięcy!

Bohdan Chmielnicki zdawał sobie sprawę ze swojej przewagi. W mieście były tłumy ludzi, a żywności dla nich niewiele. Próbował rokowań, domagał się okupu. Obrońcy się na to nie zgodzili.

„Skarbów tu niczyich u nas nie masz, z których by Tatarom zapłata należała się” — pisali hardo obrońcy Zamościa w liście do Bohdana Chmielnickiego z 7 listopada.

„Mówicie, dla Tatarów nie macie żadnych skarbów. Dobrze oni sobie nagradzają i głowami waszymi, jako żonami, tak i dziatkami — odpowiedział na to groźnie Chmielnicki. „Spodziewajcie się na jaki posiłek, nie wiem, jeśli go doczekacie”.

Rokowania spełzły na niczym. Najeźdźcy „ogarnęli” pola wokół Zamościa oraz rozpoczęli budowę umocnień. Rozpoczął się ostrzał Zamościa. Potem Chmielnicki zarządził szturm. W nocy z 9 na 10 listopada wojska kozacko-tatarskie ruszyły na forteczne mury od strony Przedmieścia Janowskiego. Nic nie wskórały, bo „ich z armaty odparto”. Nie powiódł się także atak, który zaplanowano następnej nocy. To ostudziło zapał Chmielnickiego. Zmienił taktykę. Rozpoczęła się blokada twierdzy (pomimo protestów rozjuszonych Kozaków pod wodzą niejakiego Czarnoty).

W oblężonym Zamościu szybko zaczął jednak panować głód, rozprzestrzeniały się choroby. Morale obrońców nadwątliły również kozackie posiłki pod wodzą krwawego wodza Krzywonosa (widziano nowe oddziały z murów) oraz obliczone na wielką skalę przygotowania do szturmu. Kozacy wykonali „srogie” dębowe drabiny, po których chcieli wdrapać się na mury. Załoga twierdzy nie mogła liczyć na odsiecz pomimo listów z prośbami o nią, słanych m.in. do sławnego Jeremiego Wiśniowieckiego.

Jednak Chmielnicki także miał kłopoty. Jego armia nie była przygotowana do długiego zimowego oblężenia. Zaczęły jej doskwierać listopadowe chłody. W tej sytuacji doszło do rokowań. Rozpoczęły się one 11 listopada, jak odnotowano o godz. 2 po południu. Potem delegacja zamościan wybrała się do wrogiego obozu. Chmielnicki pokazał przygotowania do szturmu, co zrobiło na posłach wrażenie. Następnie wymieniono się listami 13 i 15 listopada. Efekt? Chmielnicki zadowolił się w końcu dość niskim okupem.

„Za lekkimi bardzo kondycjami stanęło tedy, że 20 000 zł pozwolono dać Chmielnickiemu, żeby od miasta odstąpił, nie palił, ani pustoszył, więźniów wypuścił” — pisał z wyraźną ulgą podskarbi Jerzy Szornel. Na okup złożyli się wszyscy obrońcy. Szlachta i duchowieństwo ofiarowali 6600 zł, mieszczanie zamojscy — 5500 zł, Żydzi — 3000 zł, a Ormianie — 359 zł. Po zapłaceniu okupu Chmielnicki uwolnił 20 szlachcianek więzionych przez Kozaków”.

23 listopada wrogie wojska odstąpiły od miasta. Chmielnicki zarządził odwrót swojej armii w kierunku Ukrainy. Ogólne straty były jednak ogromne. Niemal cała Zamojszczyzna w promieniu kilkudziesięciu kilometrów wokół twierdzy została zniszczona lub splądrowana. Po najeźdźcach pozostały zgliszcza domów i gospodarstw. Ile osób zabito, ile powleczono w jasyr? Trudno to oszacować.

W wyniku ostrzału uszkodzone zostały pałac rodziny Zamoyskich, kościół Franciszkanów, kolegiata i część kamienic. Straty atakujących także były olbrzymie. Według relacji niejakiego Kunakowa, posła carskiego, podczas oblężenia Zamościa mogło zginąć nawet 3 tys. Kozaków i Tatarów; niektóre źródła mówią nawet o 35 tysiącach.

Jubileuszowy Szturm Twierdzy Zamość

O tych wydarzeniach w mieście nie zapomniano. Będzie do nich nawiązywał tegoroczny „Szturm Twierdzy Zamość. Impreza rozpocznie się w piątek (19 maja) na Rynku Wodnym. O godz. 20.30 zaplanowano zbiórkę, a potem przemarsz rekonstruktorów ulicami miasta (przez ulice: Partyzantów, Peowiaków, Piłsudskiego, Akademicką i Grodzka) na Rynek Wodny. Wejdą tam z zapalonymi pochodniami. O godz. 22.10 odbędzie się tam uroczyste otwarcie XX Szturmu Twierdzy Zamość.

Następnego dnia przy fortecznym bastionie I zaplanowano bitwę dzienną (godz. 13.30), a potem bitwę nocną (21.30). W niedzielę (21 maja) o godz. 12 na Rynku Wielkim odbędzie się natomiast widowisko „Przekazanie okupu” (godz. 12), a potem uroczysty wjazd Jana „Sobiepana” Zamoyskiego oraz Jeremiego Wiśniowieckiego. W programie także m.in. pokazy sprawności rycerskiej w wykonaniu grup rekonstrukcyjnych.

W tegorocznym szturmie wezmą udział zamojskie Grupy Rekonstrukcji Historycznej oraz zaprzyjaźnione grupy z całego kraju, Czech, Ukrainy i Węgier.